Çarşamba, Şubat 22, 2006

Kitap: From Yao to Mao - 5000 yillik Cin Tarihi (MO.2500-MS.250)


Son dinledigim kitabin adi "From Yao To Mao Chinese History of 5000 years". Kitap Milattan once ilk Cin Kralliklarindan baslayarak teker teker tum Cin hanedanliklarini anlatiyor. Tahmin edebileceginiz uzere inanilmaz genis ve ozetlemesi bile cok cok uzun surecek bir kitap. Dolayisiyla ben, bende en cok iz birakan kisimlarindan bahsedecegim. Cin Hanedanliklari (Chinese Dynasties) ile ilgili oldukca genis bir kaynak, elbette Wikipedia'da var.

M.O. 1500 yillarindan once yazili bir tarih yok, o donem neolitik donem olarak adlandiriliyor ve cesitli "Bilge Krallar" ile ilgili Cin Mitolojileri var. Buna mitolojilere gore ilk krallardan birinin adi Yao! Kitabin adindaki Yao burdan geliyo, yoksa basketbolcu Yao Ming'den degil (ancak Ming Hanedanligindan yeri geldiginde bahsedecegim). Go oyununu icat eden kralin da Yao oldugu rivayet ediliyor.

Ilk Cin Kralligi Sanhuangwudi, MO 2205'de yerini Xia Dynasty'e birakiyor (Sia seklinde okunuyor X harfi- S degil alfabemizdeki kuyruklu S). MO 1523'de onlardan bayragi Shang Dynasty aliyor. Buraya kadar Kral Cin Ulkesinin tek hakimi. Tum bu hanedanliklarda krallar "Oracle Bone" denilen kehanet kemikleri vasitasiyla atalari ile iritibata gectiklerini iddia ediyorlar. Bu kemigin uzerine bir soru yazip ozel bir sekilde kiriyorlar ve evet ya da hayir seklinde bir cevap cikartiyorlar kemigin kirildiktan sonraki sekline bakarak. Detayli sorular soruyorlar, ornegin 'bu yil urun gecen yildan daha iyi olacak mi?" seklinde, aldiklari cevaplari kaydetiyorlar ve sonra gerceklesip gerceklesmedigini de kaydetiyorlar. Ayni soruyu tekrar tekrar soruyorlar bazen ve tahmin edebileceginiz gibi farkli yanitlar aliyorlar. Mesela 10 kere sorup 8 kere evet cevabi almislarsa, cevabi "evet" kabul ediyorlar. Iste atalari ile konusabilme kabiliyeti hanedanliklarinin var olma belgesi olarak goruluyor. Ancak Kral belki etrafindaki 100Km.lik alana direkt hukmedebiliyor, oysa o zamanki Cin Kralligi bile oldukca genis bir alana yayili. Vilayetlere atatiklari Valiler vergi toplayip Krala gonderiyor ama bir sure sonra topladiklari verginin git gide daha buyuk bir kismini kendilerine ayirip daha azini Krala gondermeye basliyorlar. Son olarak bu donemde krallik direkt babadan ogula degilde ailenin en yaslisina geciyor. Yani oguldan once amcalar kral oluyor. Daha sonraki hanedanliklar bunu degistiriyorlar.

Daha sonra MO.1122 yilinda Ji ailesi yeni bir kavram ortaya atiyor "Mandate of Heaven" nasil cevirmeli bilmiyorum ama mantik su. Kral "son of heaven" olarak goruluyor ve eger Kral iyi bir Kral degilse birileri "artik Mandate of Heaven bende - yonetim hakki benim" diyerek onu devirmeye - isyana - gidebiliyor. Eger Kral gucunu koruyabilir, isyani bastirirsa, bu hakki iddia edenin aslinda bu hakka sahip olmadigi dusunuluyor. Ancak eger Krali devirmeyi basarirsa, o zaman Kral gercekten de "Son of Heaven" olmayi hak etmiyormus deniliyor. Boylece Ji ailesi Krali devirmeyi planliyor ve tam 3 kusak planli bir sekilde hareket ediyorlar. Sonucta da amaclarina erisip M.O.1045 civarinda, cok kanli bir savas sonrasi Zhou Dynasty'i (Chow diye okunuyor) kuruyor. Bu Cin tarihindeki en uzun (yaklasik 900 sene) suren hanedan.

Baslarda Krallar Cin ulkesini siki denetim altinda tutuyor. Yonetim seklide soyle: Toprak Krala ait. O aristokratlara topraklari dagitiyor, onlarda koylulere kiraliyor (Avrupadaki feodalist sistem gibi) . Krallar halk ile baglantili ve topraklarin dagitilmasi konusunda etkinler. Ancak sonralarda Krallar sarayda buyuyor ve pek ulke ile ilgilenemez hale geliyor. Valiler gucleniyor ve her ne kadar sembolik olarak Krala bagli kalsalarda kendi Vilayetlerinde kendilerini Kral ilan ediyorlar ve oyle davraniyorlar. Asil Kral buna izin vermemesi gerekirken olan bitene goz yumuyor. Sonrasinda bu kucuk kralliklar birbirleri ile savasa tutusuyor ve 250 krallik yuz yillar suren savaslar sonrasi once 50'ye iniyor. Daha sonra Qin (Cin diye okunuyor ve bugun ku Cin adi burdan geliyor, sebebini yazacagim) Kralligi, militarist yontemleri ile yavas yavas diger kralliklari yutmaya basliyor.

Zhou Hanedanligi doneminde, ulkeyi ve kralliklari yoneten bir okumus burokrat yonetici kesim var (literati). Bunlar bazen birden fazla kralliga hizmetlerini sunuyorlar. MO. 450 yillarinda bu yoneticilik isine girisen okumus takimdan birini adi "Konfucyus". Ancak Konfucyus istedigi gibi basarili bir yonetici olamayinca, ogretmenlik yapmaya basliyor. Konfucyus, ulkenin neden bu hale geldigi konusunda kafa yoran insanlardan biri ve insanlar arasindaki iliskilerin bu kaosu yarattigi sonucuna variyor. Dolayisiyla bu iliskileri duzenleyen Konfucyus Prensiplerini uretiyor ve ogretiyor. Pek cok valinin cikip kendini Kral ilan etmesinin yanlis oldugu fikrinden yola cikarak Yonetici ile Yonetilen, Baba ile ogul, Baba ile anne, Buyuk kardes ile kucuk kardes, ve arkadas ile arkadas iliskilerinin nasil olmasi gerektigini yorumluyor.

"Kendine yapilmasini istemedigini baskasina yapma" (Altin Kural - Golden Rule), "her gun, hayatinda daha once hic calismamissin gibi calis, "atalarina saygi duy", "aile iliskileri herseyden hatta devletten bile once gelir" (bunla ilgili bir anektod var: bir mahkemede bir adamin oglunun babasinin bir koyun caldigina saitlik etmesini Konfucyus yanlis olarak niteliyor), anne ve cocuklar babayi saymali, saygi gostermeli gibi Cin halkinin kabul ettigi degerleri vurguladigi icin pozitifist Konfucyus ogretileri (aslinda din filan degil) Cin halki tarafindan kabul goruyor.

Ayni donemde Konfucyus'un pozitifist yaklasiminin tersine, Lao-zi ve onun kurdugu Taoism buyuyor. Taoism'de onemli olan 'yol'. Bu yol kavrami bugune degin Cin'lilerin (ve Tayvanlilarin) hayati algilayis bicimini kavramak acisindan onemli ama tarifi zor (bizdeki onemli olan bir yere varmak degil yolculugu yapmak dusuncesi gibi). Cokta karisik bir konu ama yaklasimlarindaki negatifligi, pasifistligi ve niye Konfucyus karsiti oldugunu anlatmaya calisayim. Tao'ya gore insan her seyi bilemez, o yuzden bir seyi daha iyi yapmaya, degistirmeye kalkmamali. Herseyi bilmedigi icin daha iyi yapmak yerine kotu sonuclara varmasi ihtimali daha yuksektir. Insanlar yerini bilmelidir. Lao-Zi'ye gore insan olaylarin gidisatina ayak uydurmali, nehirle birlikte akmali. Yan koydeki kopegin havlamasini, horozun otmesini duydugun ama oraya gitmek yerine yerinde kalmayi sectigin, kucuk bir koydeki hayat Tao'ya gore ideal yasam sekli. Elindekilerle mutlu ol, diger koye gitmeye kalkma. Niye gideceksin ki? Horoz ve kopek kendi koyunde de var. Bir duzenin varken birakip bilinmeyene gitmek niye?

Tabii atalara saygi gibi pek cok ortak kavramlarda var her ikisinde. Cesitli iddialar var, Tao'cular, Konfucyus ile Tao'nun bir araya gelip munazara yaptiklari ve Tao'nun Konfucyusu perisan ettigini iddia ediyorlarmis. Her ikisi ve ogretileri hakkinda tonla kitap yazilmis (matbaanin olmadigi bir donemden bahsediyoruz). Krallar ozellikle 'bir sey yapmamayi ogutleyen Tao'culuk yerine' caliskanligi ogutleyen Konfucyus ogretilerini benimsemis ve yayilmasini saglamislar.

Onlardan daha sonra, kralliklar arasindaki savas hali devam ettiginden Sun-Tzu, gibi savas sanatini yucelten, dusmanlarini askeri guc kullanmadan alt etmeyi anlatan ogretiler pek bir talep gormus (halen de goruyor ya). MO 450 -250 yillari arasinda boyle pek cok Cin ve dunya tarihinde iyi bilinen filozof yetismis. Bunlarin hepsi o okur-yazar 'yonetici' tayfasindan cikmis

Neyse, Qin hanedanligindan bahsediyorduk. Sonucta MO. 255 yilinda Qin Hanedanligi diger kralliklari yutmus ve Qin Shi Huang (adamin adi Shi Huang) kendini "imparator" (Shi Huangdi - Ilk Imparator) ilan etmis. Cin tarihinde o gune kadar hep Kralliklar var, o gunden sonra Cin Imparatorluk kavramini kazaniyor (Ondan sonraki imparator ikinci imparator olarak adlandirilacak Er Shi Huangdi).

Qin hanedanligi Cin'i butunlestiren ilk hanedanlik oluyor. Yalniz hemen bahsetmem lazim 'hukukculuk' (legalism ) anlayisini benimsemis bir hanedan bu. Ancak hukuk bizim anladigimiz gibi humanist bir hukuk olmaktan cok uzak, seriata benzer bir sey. Onceki ornekte koyunu calan koylunun kolu kesiliyor. Cezayi hafifletilecek hic bir sebep taninmiyor ve deniliyor ki kanun bu, bunu biliyor ve yapiyorsan cezasina katlanacaksin. Ancak kanunlari 'herkese' uygulamalari ile un saliyorlar. Yani, adam vali imis filan dinlemiyorlar. Ulkeyi tek para piriminde birlestiriyorlar. Daha once cesitli kralliklar oldugu icin ornegin at arabalarinin aks uzunluklari birbirinden farkli, dolayisiyla yollarin genisligi de farkli. Tek bir aks uzunlugu olacak (ve tabii ki bu Qin bolgesinde kullanilan aks uzunlugu) diyorlar ve bunun gibi ne kadar farklilik varsa ortadan kaldiriyorlar. Galiba 17 yasinin ustundeki tum erkeklerin bir yil askerlik yapmasini da zorunlu hale getiriyorlar.

Cin duvarinin da ilk temelleri, sehirlerin etrafina yaptiklari duvarlar ile onlarin zamaninda atiliyor. Ancak, legalismi tek resmi ideoloji yapmak istediklerinden daha once ogretilen, Konfusyus vs. gibi ne kadar ideoloji varsa hepsini gommek icin tum kitaplari yakiyor ve bu ogretileri bilenleri olduruyorlar.

Yine Cin tarihinde ilk defa, hukumdarlik babadan ogula degil de 'hakeden oldugu icin bir baska aileye geciyor'. Ulke sinirlarini genisletmek icin komsu ulkelerle bitmez tukenmez savaslara da girisiyorlar. Qin hanedanliginin bu astigi astik, sert tutumu onlari savasta disiplinli yapip ulkeyi birlestirme yolunda onlara onemli avantaj saglarken, baris halinde ters tepiyor ve bitmeyen savaslar, imparator icin yapilan Terracotta Army gibi inanilmaz insan kaynagi isteyen kolelik uygulamalarina dayanamayan halk ilk imparatorun olmesinin ardindan isyan ediyor.

Daha once Qin ordusunda generallik yapmis Xiang Yu, zayif ikinci ve cesitli daleverelerle onun oldurulmesinin ardindan ucuncu imparator Ziying'i alt edecek gibidir. Ancak garip bir sey olur: Liu Bang adinda bir gardiyan tutuklulari tasirken bir sabah tutuklularin bir kisminin kactigini farkeder. Qin hanedanliginda af yoktur ve oldurulecegini bilir. Dolayisiyla o da isyanci olur. Daha sonra zeki manevralarla yukselir ve gucune guc kadar.

Xiang Yu elinde firsat varken Liu Bang'i oldurmez (Feast at Hong Gate) ve daha sonra tutustuklari ilk savasi kazanir ama Liu Bang geri cekilirken ekmek ureten bir koyu ele gecirir ve askerlerini doyurup, takviye eder. Xiang Yu'nun askerleri ise yorgun ve actir. Gucunu yeniden toplayan Liu Bang Xiang Yu'nun geri kalan ordusuna saldirir ve orduyu yokeder. Ardindan 7-8 yil daha savaslar surer ve sonucta Liu Bang (Han Gao Zu olarak biliniyor) baskenti ele gecirir ve MO. 202 yilinda 400 yil surecek Han Dynasty'i kurar.

Han Hanedanligi, Qin Hanedanligi ve oncesindeki Zhou Hanedanliginin sentezi bir hanedanlik olarak oldukca basarili olur. Sinirlar genisler. Konfucyusizm yeniden canlanir. Topu topu 42 yil suren Qin hanedanligi sirasinda binlerce kitap yakilmis, ulkenin kulturel mirasi oldukca buyuk bir yara almistir ama Han Hanedanligi devasa bir girisimle tum eski kitaplarin yeniden yazilmasini saglar. Elbette, farkli insanlar farkli hatirladigi icin pek cok ogretide catallasmalar olur. Ilginctir, bugun Cinliler kendilerine "Han Tebasi/ Han Halki" diyorlar. Bu, bugunku Cin halkinin %95'ini kapliyor (bazi azinliklar bu tanima girmiyor).

Han Hanedanligi, Cinin Kuzeyindeki bolgede yasayan savasci (akinci) Xiongnu ile kimi donem savasir ancak daha cok prenseslerini evlendirerek, git gide artan haraclar vererek baris icinde yasamaya calisir. Xiognu diye bilinen ve Turkce kokenli bir dil konusan bu gocmen topluluk (Cin kayitlarina gore ilk Cin Kralligi Xia Dynasty torunlari sayiliyorlar yalniz Cinli tarihciler, o donem asyada yasayan tum topluluklarin Cin asilli oldugu iddiasindalar) bugunku Mogolistanda yerlesmis durumda idi ve tarihte oldukca onemli bir yerleri var. Cunku, Milattan sonra 250 yillarinda nedeni bilinmeyen bir sekilde Orta Asyadaki gocmen halklar 4 bir tarafa dagilirlar. Turkler'in bir kismi Cinin kuzeyine dogru inerler ve cok guclu, savasci bir topluluk olan Turkler, asagilara indikce Xiangnu'ya yasam alani kalmaz ve 10larca suren bir gocten sonra Avrupa topraklarina varir ve Hun olarak adlandirilirlar. Yaa iste boyle. Wikipedia'dan alip tepeye koydugum Cin haritasi Han donemine ait, buyuklukleri hakkinda bir fikriniz olsun diye. Bugunluk bu kadar.

1 yorum:

Adsız dedi ki...
Bu yorum bir blog yöneticisi tarafından silindi.